سیاسی بودن یا نبودن ؛ مسئله این است.

بسیاری از ما همزمان که کارهای روزمره خود را انجام می دهیم ، تلویزیون را نیز روشن می کنیم تا آخرین اخبار رادریافت نماییم . در راه دانشگاه یا محل کار نیز در  رادیو و گاهی روزنامه های صبح سیر می کنیم. موقع صحبت با افراد خانواده یا همکلاسی هاو همکاران و حتی افراد دور و برمان با حرارت در مسایل سیاسی وارد می شویم، اظهار نظر می کنیم و حتی انتقاد و ارائه راهکار می دهیم. گاهی با خود که خلوت می کنیم به بیهودگی این بحث و جدل ها اذعان می کنیم. بعد از آن سعی می کنیم کمتر وارد چنین بحث هایی بیهوده شویم ولی هنوز روزنامه ها و اخبار را دنبال می کنیم. بالاخره بعد از چند ماه عزلت که فصل انتخابات مجلس یا رئیس جمهوری فرا می رسد بازهم هیجانات کنترل شده افسار می گسلند و بازار بحث و جدل ، داغ می شود یکماه بعد باز همه چیز فروکش کرده و ما باز هم تاسف می خوریم و چند تصمیم استراتژیک در مورد شرکت ویا عدم شرکت در مسایل سیاسی می گیریم و این سریال چونان خود زندگی ادامه می یابد.

در کنار این سریال عده ای نیز هستند که اخبار را گوش می کنند و در طول مسیر نیز کیفی را که محتوی مدارک و پرونده ها می باشد نگاه می کنند. به محل کارشان که می رسند باید درباره اخبار، تیتر مطبوعات و یا اعتراضات و شاید راجع به مصاحبه و اظهار نظر خود یا دیگری به مافوق خود توضیح دهند.که یا توبیخ در انتظارشان است یا تشویق. البته باید لبخند بزنند جایی که دلشان می خواهد گریه کنند ؛ گریه کنند و جایی که دلشان می خواهد بخندند؛ خلاصه زندگی با مدل روباه و اشک تمساح .(عجز بسیاری از آدمهای فریب کار به گریه و اشک تمساح تشبیه می شود). در  پشت میکروفون ها خودشان را خادم مردم بخوانند و خاک پای مردم؛ البته که در فردایی از فرداها اگر به سراغشان بروی، اگر شانس به شما رو کند و همای سعادت یارتان باشد که ملاقاتشان کنید تازه به این تجربه نیز خواهید رسید که دیگر نه در چنین سخنرانی هایی شرکت خواهید کرد و نه به ملاقات چنین افرادی  خواهید رفت. و این سریال نیز مثل سریال پزشک دهکده هرگز شما را ول نخواهد کرد.

در یک سکانس دیگر فردی  از ساعت 4 صبح پشت کامپیوترش می نشیند و ابتدا چند تا سایت خبری را از گوگل نیوز گرفته تا ایسنا مرور می کند و بعد در سایت های علمی مورد علاقه اش آخرین مقاله ها و مطالب را درباره موضوع مورد مطالعه اش جستجو کرده و به مطالبی که باید در کلاس ارائه دهد فکر می کند.

چند سطری که خواندید درباره سه دیدگاه و سه نوع افراد دخیل در سیاست بود. شاید شما نیز از آن دسته تحصیل کرده هایی باشید که معمولا افرادی را که تحصیلات دانشگاهی و آکادمیک ندارند و صد البته مسایل جامعه را بهتر از ما تحصیل کرده ها درک می کنند، نصیحت می کنید که در تخصصی مثل سیاست که عرصه افلاکیان  است نباید وارد شوند که در غیر این صورت عرض خود می برند و زحمت ما می دارند! البته اگردر یکی از رشته های سیاسی تحصیل نکرده باشید هنگامی که با  یکی از دانشجویان یا تحصیلکرده های رشته های سیاسی مواجه می شوید، لبخندی می زنید و از علاقه تان به این رشته دم می زنید و از موانع طبیعی و مصنوعی که مانع تحصیل شما در این رشته فرح بخش و فره بخش شده صحبت می کنید. درباره همه مسایل سیاسی که به ذهنتان می رسد با او حرف می زنید. از تاریخ دقیق جنگ لیبی و علت آن می پرسید و از استیضاح کردان می گویید و از سیاست های هسته ای نیز نمی توانید دل بکنید. حرف می زنید و حرف می زنید. چنان که پدر بزرگی با همسالانش صحبت می کند. در تمام این دقایق شما اصلا بخاطر نمی آورید که شما نیز نسبت به سیاست آماتور می باشید و نه متخصص. البته نکته دیگری نیز هست که کمتر دقت می شود: شما که می خواهید شعور سیاسی خود را ثابت کنید و از رنگ موی سگ مورد علاقه بوش تا معشوقه ولفوویتز (رئیس اسبق بانک جهانی) «سخندانی» می کنید اصلا دقت نمی کنید که این حرف ها به کجا میل پیدا می کند. اصلا از وضعیت فرهنگی و عمرانی شهر خودتان یا کمبود ها یا کاستی های دانشگاهتان حرف نمی زنید! از هر چیزی حرف می زنید جز آنچه به شما ربط پیدا می کند و حقتان و اولویتتان است که در آن عرصه صحبت کرده و نظر بدهید.

راستی چرا و چرا؟؟ شاید همه اشکال در شخصیت و ذهنیت من و شما نباشد. شاید جنس قضیه چنین اقتضایی دارد. البته در پایان بحث خواهیم دید که بی علاقگی به منافع شهر و منطقه یا دانشگاه ربطی به این قضایا نیز ندارد و بیشتر فرهنگ و سطح خودآگاهی و نوع کنش ماست که آن را رقم می زند.

 سیاست یعنی چه؟ چرا برخی را سیاستمدار می دانیم و برخی را ساده؟ این صفات شخصی آیا می توانند با مساله ای به پیچیدگی سیاست ربط پیدا کنند؟ راستش بیش از ده سال است که تیتر و عکس روی جلد یکی از مجلات صد تومانی، ورود بشر را به عرصه انفجار اطلاعات اعلام کرد. شما برای یافتن میلیون ها جواب برای میلیون ها سؤالی که در ذهنتان وجود دارد، لزومی ندارد که حتما محقق باشید. دیگرانی که محقق بوده اند جواب هایی یافته اند که می تواند مورد استفاده ما باشد. ما نیز از این یافته ها و تجارب بشری برای این مقوله مطالبی خواهیم آورد.

سیاست در معنای سنتی آن نسبت دقیق و گاه مترادفی با زرنگی و کاردانی  دارد. سیاست های دولت ها و فریبکاری  ها و دورویی های افراد  را مترادف دانسته و در تجربه فولکلوریک ملت ها به عنوان سیاست نام نهاده اند. ریشه لغوی سیاست نیز ظاهرا به همین معنی می باشد. اما واژه سیاست در معنای واقعی وعلمی آن ،(آنچه در متون یونانی و اسلامی آمده است) به معنای اداره کرده و سازمان بخشیدن مطرح شده و نه فریب دادن. این مساله که علم به ریشه لغوی این دو کلمه ای که اکنون مترادف انگاشته می شوند کمکی به ما نمی کنند کاملا مشخص است.

موضوع سیاست «قدرت» است. قدرت نیز انواع و غلظت های متفاوتی دارد. اینجاست که یک شخص حکومتی نیز می تواند سیاستمدار بوده و قدرت داشته باشد و البته دوست شما نیز. قدما سیاست را در رده حکمت های عملی طبقه بندی می کردند. و از اینجاست که برای هر انسانی مقداری سیاست لازم است. البته ممکن است این مساله را بدانید و اذعان به آن نیز داشته باشید ولی همواره به بی سیاستی متهم شوید. اینکه قدرت چیست؟ و چگونه قدرت را بدست آوریم؟ و چگونه قدرت را بکار ببریم تا برای ما و در جهت ما باشد؟ سؤالاتی هستند که مثل یک فرمول نتیجه آن مساوی با تعریف مدرنتری از سیاست است. البته درست اینجاست که سیاست از دیدگاه های «سه گانه» مطرح می شود. عده ای را تصور بر این است که سیاست علم و تخصص است و لذا آنکه تحصیلات چنین علمی را ندارد نباید در سیاست دخالت کند. البته عده ای نیز سوابق کاری خود را معمولا دلیل و مستند استعداد خود برای تصدی امور سیاسی و نظریه پردازی در سیاست می دانند. و البته عده ای نیز سیاستمدارند چون زرنگ وفریبکارند.                                    

خواهیم دید که در هر سه مثال فوق تلقی و درکی صحیح از مفهوم سیاست نهفته است و البته باید دسته چهارمی را نیز بر این دسته بندی بیافزاییم؛ عده ای نیز هستند که چون موقعی، سالی و روزی شخصی به آنها گفته عالم سیاسی!، خود را به هر دری می زنند تا نظر سیاسی بدهند و به تعبیری «نخود هر آشی می شوند.»

سیاست «علم» است، «فن» است و «هنر». بدین لحاظ که سیاست علم است، برای احاطه بر آن با اصول و تعاریف خاصی که برای آن علم وجود دارد می توان تحقیق کرد و عالم سیاسی شد. مطالعات متدولوژیک می تواند در این عرصه یاریگر ما باشد و از آنجا که هر کسی نمی تواند در هر علمی متخصص باشد پس برغم عمومی بودن میدان علم، تخصص در این عرصه نیز برای هرکسی حتی برخی از آنها که سیاستمداری نیز می کنند غیرممکن است. البته می توانند بقدر وسع خود از علم در این عرصه برخوردار شوند تا در موارد لزوم علم کافی داشته باشند اما تخصص موضوع دیگری است. درست در همین قسمت است که بحث های فراوانی نیز پیش می آید. در این عرصه می گوییم که« سیاست مقوله ای عام است، اما عرصه بازی نخبگان». مفاهیمی نظیر« انقلاب» و« ایدئولوژی» و البته« بسیج اجتماعی» در این سطح بسیار درگیر می شوند. در حالیکه اندیشه های لیبرالیستی و کنسرواتیو که در غرب و بطور سنتی همه جا مطرح بودند با انقلاب مخالفت می کردند و آن را مضر به حال جوامع می دانستند، مارکس سنت شکنی کرده و در راستای این سنت شکنی و شالوده شکنی اظهار کرد که انقلاب چونان وضع حمل لازم است و مفید و اندیشه هایی که انقلاب را مضر می دانند برای تغییر دادن این جهان چه کرده اند؟ او قدرت انقلاب را ستود و آن را در راستای تغییر جهان پرورد و بصورت علمی بسط داد. این اندیشه انقلابی رودروی دولت ها و ارتش های آنها قرار می گرفت و بایستی در این نزاع قدرت، ارتش خود را بوجود می آورد. در اینجا بود که باز مارکس متوجه شد که توده مردم ارتش قدرتمند بالقوه ای هستند که باید آن را با آگاهی تغذیه کرد. در حالیکه سوسیالیست ها می گفتند کارگران جهان متحد شوید، مارکس این قید را نیز افزود که کارگری که آگاهی طبقاتی نداشته باشد حتی می تواند دشمن طبقه خود شود.

این آگاهی باید توسط عالمان این کار به مردم داده می شد. البته در اینجاست که مفهوم ایدئولوژی نیز بوجود می آید و ساده ترین مفهوم آن «آگاهی جهت دار» است. یعنی این جریان صرفا علمی نیست و چون قدم به عرصه بازی سیاسی گذاشته با مفهوم اجتماع و قدرت نیز سطوح تماسی پیدا کرده است. لذا برای این ارتش باید تانک تهیه کرد، نه سواری های لوکس. و ایدئولوژی یعنی آگاهی هدایت شده، تغلیظ شده و معطوف به قدرت با فاکتورهای علوم اجتماعی و روانشناسی برای تاثیرگذاری توسعه یافت. و بعدها این «کارل دوچ» بود که مفهوم بسیج اجتماعی را نیز بسط داد و علمی کرد. به این ترتیب سیاست وارد عرصه اجتماع شد و مردم برای بازی در آن تبدیل به وسیله و آلت بازی شدند. در چنین مواردی تاکید بر نقش مردم بیشتر بعنوان بازسازی آنها در مدل ارتش های متخاصم بود و گرنه رل فرماندهی را همواره روشنفکرانی که علم سیاست را در دست داشتند، عهده دار می شدند. این روش باعث تفاوت ایدئولوژی با تبلیغات شد و مفهوم «پوپولاریسم» یعنی عوامگرایی در مقابل «دموکراسی» در معنای مردمگرایی بوجود آمد. علیرغم همه نقشی که تبلیغات می تواند در جهان آزاد در جهت انحراف افکار بازی کند، اما این مساله نمی تواند در جهت تایید پوپولاریته بکار آید.

از همان اوایل جنبش چپ، لنین متوجه شد که صرف آگاهی رسانی و سازماندهی، یعنی تکیه بر ایدئولوژی نمی تواند باعث موفقیت شود و ترکیب و نقشی نوین لازم بود تا این پروسه کارایی خود را نشان دهد و آن بکارگیری گروه پیشاهنگ یا تربیت نخبگان بود تا نقش آگاهی رسانی، ایدئولوژی سازی و رهبری توده ها را بازی کنند. این بهترین فرمولی است که درست شده و هنوز نیز هیچ مدل دیگری که کارایی آن را داشته باشد ارائه نشده است.

به این ترتیب می توانیم درک کنیم که علم و عموم مردم چرا در سیاست مطرح می شوند و به این نتیجه می رسیم که این حق مردم است تا در سیاست دخالت کنند اما برای اینکه از اتلاف زمان و انرژی جلوگیری شود و اولویت آفرینی مطرح شود مساله نخبگان یا الیت پیش می آید. بایستی این مساله نیز مد نظر قرار بگیر که موضوع سیاست قدرت است و در این عرصه تیم مقابل ما نیز از همه این روش ها سود خواهد جست تا پیروز مبارزه شود. یعنی آنها نیز به ایدئولوژی سازی و ایجاد آگاهی هدایت شده روی خواهند آورد و نخبگان خواهان مشارکت در قدرت و نه براندازی را در خدمت خواهند گرفت و در راستای این منازعه از آنها در مهره چینی استفاده خواهند کرد.

نخبگانی که به هر علتی به مشارکت در یک سیستم و نقش آفرینی در بازی قدرت می پردازند کم کم به فنون این کار مسلط می شوند. اگر عده ای در عرصه تاریخ و علوم اجتماعی و روانشناسی مشغول تحقیق هستند تا فنون جهت دهی بر مردم را بدست آورند و در جهت حفظ یا براندازی یک رژیم از آن سود جویند، اینها نیز بر فنون اداری مسلط شده و کم کم در عرصه سازماندهی و اقناع مخاطب متبحر می شوند و طیف بوروکرات ها را بوجود می آورند که در هر حال طبقه حاکم باید از آنها استفاده کند. این استفاده می تواند در راستای ایجاد کارایی و نیز در حالت اجباری در جهت تایید مدل گردش نخبگان« پاره تو» باشد که برای توجیح رژیم، ایجاد طرفدار و ژست ظرفیت گاهی رعایت آن اضطرار پٍیدا می کند و حاکمان افراد و نخبگان غیر دلخواه را بکار می گیرند. به این ترتیب به نقش «فن» و اینکه چرا در نمایندگی مجلس و رییس جمهوری این همه بر آن تاکید می شود پی می بریم.

در همین قسمت اضافه کردن این مطلب نیز لازم است که نقش بوروکراسی و تجربه کاری در تربیت سیاستمدار حتی بیشتر از علم نیز هست. چنانکه شما بعنوان تحصیلکرده علوم سیاسی با مهارتهای علوم اجتماعی و روانشناسی، نقش محقق، نویسنده، تحلیلگر و استاد را بیشتر می توانید ارائه دهید تا نقش یک مدیر موفق را و بالعکس.

اما در کنار این دو عرصه، سیاست از چشم انداز دیگری نیز مورد بررسی واقع می شود و آن جنبه «هنری» سیاست است. در این زمینه بیشتر مدیون کارهای ماکس وبر هستیم که با ارائه موضوع «کاریزما» و نقش تاریخی آن، این مساله را در سطح سیاست مطرح کردند. طبق این نظریات اشخاصی هستند که قیافه و یا اخلاق و رفتار آنها طوری هست که انگیزه اطاعت را در نزد افراد دیگر بوجود می آورد. البته این مساله در سطح کاریزما نقدهایی را نیز متحمل شده است اما این فقط یک جنبه هنری بودن سیاست است. استعدادی در برخی افراد وجود دارد که باعث می شود رفتار و گفتار آنها بطرز خاصی با دیگران تفاوت پیداکند و آنها بیشتر موفق شوند.

اینجاست که می فهمیم چرا در سیاست به هر سه جنبه ی علم ، فن و هنر تاکید می شود.

ابراهیم کریمی